Εξοπλισμός

Ένα πλήθος εργαλείων και μηχανημάτων, από διαφορετικές εποχές και για διαφορετικές χρήσεις, συνυπάρχουν στις ναυπηγοεπισκευαστικές μονάδες των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου. Με την εισαγωγή νέων υλικών, οι καραβομαραγκοί κινούνται και πέρα από την παραδοσιακή ξυλοναυπηγική και καταπιάνονται πλέον με μεταλλικά και πολυεστερικά σκάφη, έτσι η παλέτα των εργαλείων και των μηχανημάτων που χρησιμοποιούνται στις ναυπηγοεπισκευαστικές μονάδες τροποποιήθηκε. Οι σιδηρουργικές εργασίες αποτελούν ίσως ένα ενδεικτικό παράδειγμα. Μπορεί να είναι περιορισμένες στην παραδοσιακή ξυλοναυπηγική, όμως με τη σταδιακή διάδοση των μεταλλικών κατασκευών οι καραβομαραγκοί κλήθηκαν να υιοθετήσουν εργαλεία και μηχανήματα που εξυπηρετούν τις ανάγκες συντήρησης των μεταλλικών σκαφών. Ακόμα και κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια το ματσακόνι, ένα σφυρί που χρησιμοποιείται για την αφαίρεση σκουριάς από τις μεταλλικές επιφάνειες, ήταν ίσως «ασύμβατο» με τους ταρσανάδες και τα καρνάγια ή έστω η χρήση του να ήταν αρκετά περιορισμένη, πλέον όμως είναι απαραίτητο σε κάθε μονάδα που συντηρεί μεταλλικά σκάφη.

Η χρήση των εργαλείων και των μηχανημάτων φαίνεται να καθορίζει τη διαιώνισή τους και το πέρασμά τους από γενιά σε γενιά. Μια σειρά εργαλείων έχουν ήδη περάσει στην ιστορία και αποτελούν μόνο ανάμνηση ακόμα και για τους παλαιότερους ξυλοναυπηγούς, ενώ σε ένα μεταβατικό στάδιο φαίνεται να βρίσκονται και μια σειρά από μηχανήματα που καθόρισαν την ξυλοναυπηγική τέχνη μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι τις ημέρες μας. Ο εξηλεκτρισμός, άλλωστε, υπήρξε ένα από τα βασικά στοιχήματα για την ανασυγκρότηση της χώρας μεταπολεμικά, εξέλιξη που μοιραία επηρέασε τις ναυπηγοεπισκευαστικές μονάδες στα νησιά των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου. 

Μηχανήματα και εργαλεία που υιοθετήθηκαν μεταπολεμικά  μείωσαν τον χρόνο εκτέλεσης των εργασιών και έθεσαν νέα όρια στην εκμηχάνιση της ναυπηγοεπισκευαστικής δραστηριότητας. Εργαλεία όπως τα τριβεία σταδιακά κυριάρχησαν, συνυπάρχοντας ή και αντικαθιστώντας παλαιότερες μεθόδους λείανσης των ξύλινων επιφανειών. Το πισκί, που χρησιμοποιήθηκε για το κόψιμο των μεγάλων κορμών, αντικαταστάθηκε από ηλεκτρικά πριόνια ήδη από τα μεταπολεμικά χρόνια. 

Μια παρόμοια συνθήκη παρατηρείται και σε βαρύτερο εξοπλισμό όπως τα βάζα ή βάζια, που χρησιμοποιούνται για τις ανελκύσεις και καθελκύσεις σκαφών. Μεταπολεμικά οι εργάτες, τα βαρούλκα, έπαψαν να είναι χειροκίνητοι και ο χρόνος ανέλκυσης του σκάφους μειώθηκε εντυπωσιακά. Σύμφωνα με μαρτυρίες πριν την εκμηχάνιση αυτή η ανέλκυση ενός σκάφους μπορεί να διαρκούσε ακόμα και μια ολόκληρη ημέρα. Ωστόσο η ανάγκη για άμεσες ανελκύσεις (και καθελκύσεις) δεν φαίνεται να σταματά εκεί. Στις μέρες μας πολλές μονάδες καταφεύγουν στη χρήση τρέιλερ για τις λειτουργίες αυτές. Η χρήση γερανών δεν είναι διαδεδομένη, τουλάχιστον προς το παρόν.

Ο Κ. Δαμιανίδης (1998) συνδυάζοντας δύο βασικές μεθόδους ταξινόμησης εργαλείων, εκείνη που κριτήριο είναι η χρήση των εργαλείων και εκείνη που δίνει έμφαση στη σχέση των εργαλείων με την εργασία, προτείνει την κατανομή των εργαλείων σε οκτώ κατηγορίες: σχισίματος και κοπής ξύλων (ενδεικτικά: πισκί, ξεγυριστάρι, καρμανιόλα), μετρήματος, σημαδέματος και σχεδιαστικής αντιγραφής (ενδεικτικά: στέλα, φαλτσογωνία, κουμπάσο, χνάρια), κρατήματος και σφιξίματος (ενδεικτικά: ξυλόβιδα, βάζα, φαλάγγια), τρυπήματος (τρυπάνια), σφυροκοπήματος (ενδεικτικά: ζουπάς, βαριά), λάξευσης (ενδεικτικά: κοπίδι, σκεπάρνι), λείανσης (ενδεικτικά: νύχια, πάνιστρο, ροκάνι) και καλαφατίσματος (ενδεικτικά: ματσόλα, κοφτερό, μαλαχτάρι). 

Ο ίδιος, μιλώντας με παλαιότερους ξυλοναυπηγούς και πραγματοποιώντας επιτόπιες επισκέψεις, κατέγραψε συνολικά 78 εργαλεία, μετέφερε όμως και μια άποψη των ξυλοναυπηγών που φαντάζει κάπως παράδοξη και σύμφωνα με την οποία όσο πιο καλός είναι ένας ναυπηγός, τόσο λιγότερα εργαλεία χρειάζεται για να χτίσει ένα σκάφος. «Η άποψη αυτή δείχνει καθαρά ότι η ικανότητα του ξυλοναυπηγού ήταν πιο σημαντική από την οποιαδήποτε αύξηση του αριθμού των διαθέσιμων εργαλείων (…)», ενώ δηλώνει ακόμη «την επιφύλαξη των ξυλοναυπηγών να χρησιμοποιούν σύγχρονες μεθόδους ή εργαλεία πριν εξοικειωθούν πλήρως και πριν τα προσαρμόσουν στη ναυπηγική παράδοση του τόπου τους», σχολιάζει χαρακτηριστικά ο επιφανής μελετητής της ξυλοναυπηγικής τέχνης στην Ελλάδα.